Leszczyński Wacław h. Wieniawa (ok. 1576–1628), kanclerz w. kor. Syn Rafała, kaszt. śremskiego (zob.), i Anny Kurzbachówny. Wychowywał się pod opieką przyrodniego, znacznie starszego brata Andrzeja, woj. brzeskiego (zob.). Wysłany za granicę pod opieką Jana Ampliasa Sosińskiego, immatrykulował się w r. 1592 w Heidelbergu. W r. 1593 P. K. Brederode, prawnik i dyplomata holenderski, dedykował mu w bardzo serdecznych słowach swą „Analysis seu resolutio dialectica”. W r. 1594 L. przedkładał tezy filozoficzne w Strasburgu, gdzie był uczniem prawnika Denis Godefroya. W r. 1595 przeniósł się wraz ze swym bratankiem i niemal rówieśnikiem Rafałem do Bazylei i zamieszkał u prof. teologii J. J. Gryneusa. T. r. wyjechał do Genewy, rozpoczynając tym długie podróże. Przez Francję, Belgię i Dolną Saksonię dojechał do Hamburga, skąd odpłynął do Anglii. W grudniu t. r. przebywał na dworze królewskim w Londynie. Z wiosną 1596 r. wybierał się podobno do Paryża; bawił tu istotnie w lutym 1597. W r. 1598 przyjechał do Padwy, gdzie miał postanowić przejście na katolicyzm. Po powrocie do kraju towarzyszył jednak jeszcze w maju 1599 bratu Andrzejowi w jego podróży do Wilna na zjazd dysydentów z prawosławnymi; został wówczas obrany jednym z «prowizorów» mających czuwać nad nienaruszalnością praw dysydentów i dyzunitów, ale już w marcu 1600 wielkopolscy seniorzy braci czeskich zwali go «apostatą».
Dworzanin królewski, posłował L. na sejmy w l. 1603 i 1605. Przed sejmem 1606 r. jeździł w lutym do Środy na sejmik jako legat królewski. Z sejmu 1611 r. wszedł do komisji dla uregulowania żeglugi Warty. Jedno ze spotkań w tej sprawie ze stroną brandenburską miało się odbyć w maju 1612, a kiedy nie doszło do skutku, L. jako marszałek sejmiku przedsejmowego w Środzie w styczniu 1613 protestował przeciwko temu. Ponowił ów protest t. r. na sejmie. Z odbytego we wrześniu zjazdu na okazowanie pod Środą został przydany do senatorów wielkopolskich dla narad nad bezpieczeństwem województw poznańskiego i kaliskiego. Mianowany 1616 r. kasztelanem kaliskim, postąpił 1618 r. na województwo kaliskie. Z sejmu 1619 r. wyznaczony był na rezydenta przy boku królewskim w 2. półr. 1620 r. Mianowany podkanclerzym kor. 22 XII 1620 nie rozwinął na tym urzędzie szczególniejszej aktywności. J. Ossoliński, posłujący w r. 1621 do Anglii, skarżył się, że L., zastępujący nieobecnego kanclerza A. Lipskiego, przysłał mu do Londynu w miejsce instrukcji list tak zredagowany, że go nikomu nie można było pokazać. Może już wtedy L. ulegał nałogowi pijaństwa, który miał mu skrócić życie. Pytany przez króla w r. 1624 o zdanie w sprawie lisowczyków, doradzał stosowanie środków łagodnych, by ich nie przywodzić do desperackich czynów.
W r. 1625 przy końcu sejmu (28 II) otrzymał L. pieczęć wielką, wbrew staraniom dotychczasowego kanclerza Lipskiego, który mimo iż został biskupem kujawskim, chciał do przyszłego sejmu zachować i kanclerstwo. Zdaje się, że L. zawdzięczał ten awans protekcji królowej. Towarzyszył królowi w r. 1626 w wyprawie do Prus. Po bitwie pod Gniewem kierował w październiku bezowocnymi próbami rokowań pokojowych ze Szwedami. W przededniu listopadowego sejmu w Toruniu ostrzegał prymasa o pustkach w skarbie. Podczas obrad sejmowych w swym wotum doradzał zaciągi piechoty cudzoziemskiej i popierał pomysł wyłonienia komisji dla poufnych narad nad obroną. Prawdziwą burzę w izbie poselskiej wywołało jednak wystąpienie jego w sprawie następstwa tronu. Czyniąc aluzję do niebezpiecznych spisków z obcymi (myślał o zwolennikach kandydatury Gastona Orleańskiego i Gabora Bethlena), zaproponował, by król desygnował za życia swego następcę, a miał, jak się zdaje, na myśli królewicza Kazimierza. Po imieniu nazwał tego kandydata inny zwolennik takiego rozwiązania sprawy tronu, bp płocki S. Łubieński, ale oburzenie obradujących skierowało się głównie przeciw kanclerzowi. Mimo gwałtownych ataków, w których zwano jego i Łubieńskiego zdrajcami i żądano na nich kary, odważnie podtrzymywał swe stanowisko, wycofując się tylko z desygnacji, a doradzając elekcję za życia króla. Z sejmu tego był delegowany do komisji dla obrony i do innej dla reformy ustroju skarbowego. W lipcu 1627 zaniósł do grodu poznańskiego protest przeciw uchwale sejmiku średzkiego z maja, odmawiającej strawy przechodzącym cudzoziemskim zaciągom żołnierskim. Gościł wtedy u siebie w Gołuchowie ks. holsztyńskiego, który pobity pod Byczyną przez wojska cesarskie stracił swój regiment i szukał schronienia w Polsce.
L. nie wierzył w powodzenie pertraktacji ze Szwedami i latem 1627 r. odradzał królowi udanie się do Prus do obozu. Odsuwany był wtedy od ważniejszych spraw państwowych i do układów pokojowych prowadzonych za pośrednictwem wysłanników holenderskich wyznaczono J. Zadzika. L. pisał: «przyjdzie nie psuć sobie głowy divinationibus, a podobno skarżyć się jako nasz jeden, że nic nie wie, że z nim secretiora nie komunikują». T. r. w czasie obrad deputacji wyłonionej przez poprzedni sejm doradzał «zawarcie ziemi» od Śląska do zahamowania wywozu niezbędnych krajowi produktów, środek wtedy już mało skuteczny. Informowany stale przez hetmana S. Koniecpolskiego o długach wobec wojska, zdawał sobie sprawę z rozpaczliwej sytuacji skarbu. Proponował więc opodatkowanie gruntów folwarcznych, co spotkało się z bardzo nieżyczliwym przyjęciem na sejmikach przedsejmowych. Ale L. i w czasie sejmu usiłował skłonić izbę do powzięcia uchwały nakazującej pomiary gruntów, co pominięto milczeniem. Gdy posłowie domagali się rewizji incompatibiliów, godząc tym m. in. w niektórych biskupów, L. tłumaczył omijanie przez króla w tym względzie prawa wyższymi koniecznościami, a przede wszystkim względem na obronę kraju. Mimo oburzenia izby trwał przy swym zdaniu. Pragnął wzmocnienia władzy wykonawczej króla i oddanej mu części senatu. Biskupów zaatakował bardzo ostro, chcąc ich pozbawić przywilejów podatkowych. «Prius tu esse desines aniżeli prawa duchowne wywrócisz», miał doń rzec w obecności króla bp płocki Łubieński.
Na urzędzie kanclerskim L. znalazł się w dużej mierze dzięki protekcji i zajmowanej przez rodzinę pozycji. Ale jego sądy o sprawach publicznych nacechowane były trafnością i umiarem. Zdecydowany regalista, obcy wszelkiej demagogii szlacheckiej, występował ostro przeciwko nadmiernym roszczeniom izby poselskiej. Stąd zdecydowanie niepopularny wśród szlachty, a także i wśród duchowieństwa. Brak zdolności do dyplomatyzowania pozbawił go jednak z biegiem lat i tych wpływów, jakie miał na dworze. Mając zainteresowania historyczne spisywał dzieje Polski i doszedł do panowania Batorego. Rękopis uzupełnił z pozostawionych przez niego materiałów zdaje się J. Pastoriusz.
Z przeprowadzonego w r. 1600 działu z bratem Andrzejem wziął Gołuchów i Przygodzice z przyległymi wsiami, majętność zarzecką i dopłatę pieniężną. W Gołuchowie rozbudował wystawiony przez ojca dwór obronny. Z królewszczyzn trzymał starostwa: brzeskie (1620–3), wareckie (1623), grójeckie (do r. 1624), kamionackie (1624). Był też w posiadaniu (od r. 1613) wsi królewskich pod Kaliszem: Russowa, Tłokini i Tykadłowa. Rządził się źle i dobra swe obciążył znacznymi długami. Przed śmiercią prosił króla o pozostawienie wsi podkaliskich nieletnim dzieciom. Kościół parafialny w Gołuchowie oddał w r. 1601 katolikom, a potem w miejsce drewnianego wzniósł tu murowany. Wymurował też i uposażył kościół w Przygodzicach. Bliskie stosunki łączyły go z jezuitami. W ich kolegiach wychowywał synów, a w zatargach z Akademią Krakowską brał wyraźnie ich stronę. W zastępstwie marszałka Ł. Opalińskiego osądził w r. 1626 w Toruniu i skazał na więzienie J. Nowodworskiego, oskarżonego o kolportowanie pisma K. Najmanowicza, wymierzonego przeciwko jezuitom. Jako kanclerz na sejmie 1626 r. odmówił Akademii w imieniu króla nowego potwierdzenia jej praw i nakazał zachowanie spokoju. Mianowany w r. 1628 starostą generalnym wielkopolskim, w czasie uroczystego obejmowania urzędu witany był przedstawieniem teatralnym przez szkolną młodzież poznańskiego kolegium jezuickiego, a potem ucztą, po której, wskutek nadużycia trunków, zaraz w nocy ciężko zachorował i w kilka dni potem zmarł 17 V 1628. Bp S. Łubieński nie krył uczucia ulgi na wieść o jego śmierci.
L. był ożeniony od r. 1603 z kalwinką Anną Rozdrażewską (ur. ok. 1586, zm. po r. 1619), córką Jana, kaszt. poznańskiego. Miał z nią synów: Andrzeja, prymasa (zob.), Władysława, woj. łęczyckiego (zob.), Jana, bpa chełmińskiego (zm. 1657), i Rafała, pułkownika król. (zm. 1647), oraz córki: Katarzynę, wydaną w r. 1620 za Stanisława Grzymułtowskiego, starostę średzkiego, a w r. 1624 powtórnie za Piotra Jana Opalińskiego, późniejszego woj. kaliskiego, Mariannę, wydaną w r. 1626 za Andrzeja Tuczyńskiego, podkomorzego inowrocławskiego, Annę, żonę Jana Teodora Potockiego, podkomorzego halickiego, gorliwą kalwinkę, wreszcie Barbarę, żonę Wojciecha Miaskowskiego, kaszt. santockiego.
Sztych J. Falcka (reprod. w: Portrety i sceny polskie w sztychach Falcka i Hondiusza, Gd. 1955 tabl. 13); – Estreicher; Boniecki; Niesiecki; Żychliński; – Barycz H., Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wr.–W.–Kr. 1969; Jakimowiczówna T., Zamek w Gołuchowie, Studia muzealne, P. 1957 s. 18–9; Karwowski S., Leszczyńscy herbu Wieniawa, „Mies. Herald.” R. 8: 1915 s. 178, 179; Kozierowski S., Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej, P. 1934 s. 56; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, V; Łukaszewicz J., O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1835 s. 286; Mincer F., O rokowaniach polsko-brandenburskich w sprawie wolności żeglugi rzecznej (1566–1618), Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Historia, Opole 1967 VI 96; Nowacki J., Archidiecezja poznańska, P. 1964 II; O naprawę Rzeczypospolitej XVII–XVIII w., W. 1965 s. 63, 66; Polska służba dyplomatyczna XVI–XVII w., W. 1966; Seredyka J., Sejm w Toruniu z 1626 r., Wr.–W.–Kr. 1966; tenże, Spór o wakanse na sejmie warszawskim 1627 r., Spraw Opolskiego Tow. Przyj. Nauk I Wydz. Nauk Hist.-Społ. S. A. (Wr.) R. 1965 [druk.] 1967 nr 3; tenże, Walka o incompatibilia na sejmie warszawskim 1627 r., tamże, 1968 nr 4; Sipayłłówna M., Działalność kulturalna rodu Leszczyńskich, „Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk” 1935; taż, Stosunki Leszczyńskich z Bazyleją, „Odr. i Reform. w Pol.” (W.) T. 8: 1963; Szelągowski A., O ujście Wisły wielka wojna pruska, W. 1905 s. 38, 39, 79, 95, 132, 172, 173, 185, 186, 260, 261; Wotschke T., Graf Andreas v. Lissa, „Aus Posens Kirchlicher Vergangenheit” Jg 4: 1914 s. 27; Załęski, Jezuici, II; – Akta sejmikowe woj. pozn., I cz. 1, 2; Ks. Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego W. X. Lit. sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859; Księgi nacji polskiej w Padwie, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1890 VI 30; Listy staropolskie z epoki Wazów, W. 1959; Ossoliński J., Pamiętnik 1595–1621, Wr. 1952; Piasecki P., Kronika, Kr. 1870 s. 290, 311, 326; Rozdrażewski H., Korespondencja, Tor. 1939 II; Script. Rer. Pol., V 32, XVII 136, 244, 245, 246; Starożytności hist. pol., I 193, 194, 236, 237; Vol. leg., III 19, 171, 251; Żurkowski S., Żywot Tomasza Zamojskiego, Lw. 1860 s. 80–1, 113, 126, 181, 214–58; – Arch. Państw. w P.: fotokopie z Muz. Narod. w Pradze rkp. IX E 51 k. 106, Kalisz Grodz. 95 s. 148, 244 k. 513, 250 k. 641, 251 k. 394v., 253 k. 122v., 336, Kościan Grodz. 65 k. 555v., Poznań Grodz. 175 k. 250, 206 k. 419, 216 k. 696v., 220 k. 660v., 674 k. 781–782v., Pyzdry Ziem. 39 k. 219v., 222v., Wałcz Grodz. 22 k. 43v., Wschowa Grodz. 26 k. 213v.; B. Czart.: rkp. 357, 1266; B. Jag.: rkp. 102; B. Kórn.: rkp. 289, 1902; B. PAN w Kr.: rkp. 1051; B. Raczyńskiego: rkp. 139; B. Uniw. Warsz.: rkp. synodu ewang.-reform. nr 68 k. 2.
Włodzimierz Dworzaczek